Το μυστήριο με τους «δεσμώτες του Φαλήρου»

Advertisement

Οι αποτυμπανισμένοι στους οποίους αναφέρεται η κυρία Χρυσουλάκη είχαν κάνει την εμφάνισή τους το 1915, όταν η λεωφόρος Συγγρού ήταν ακόμη χωματόδρομος – αν και αμαξιτός. Και μολονότι οι παλαιοί σκελετοί υστερούσαν αριθμητικά έναντι των σημερινών, καθώς ήταν μόλις 17, είχαν συνταράξει την αθηναϊκή κοινωνία. Εξ αφορμής αυτού του ευρήματος, ο τότε έφορος αρχαιοτήτων Αττικής Αντώνιος Κεραμόπουλλος δημοσίευσε μια μελέτη αφιερωμένη ειδικά στον αποτυμπανισμό. Από αυτή την επιστημονική διατριβή του 1923, η οποία παραμένει μέχρι σήμερα αξεπέραστη, μαθαίνουμε ότι «το τύμπανον ή τύπανον ήτο θανατικόν εργαλείον του δημίου». Ο Κεραμόπουλλος περιγράφει καταλεπτώς το πώς κάρφωναν τα μέλη του κατάδικου σε ένα πλατύ κομμάτι ξύλο, πώς τον ανέβαζαν και τον έστηναν κάθετα, βυθίζοντας το κάτω άκρο της σανίδας στο χώμα.

Ο αποτυμπανιζόμενος φρουρούνταν ώστε να μη δεχτεί φροντίδα, τροφή ή βοήθεια να αποδράσει, σταδιακά πάθαινε εξαρθρώσεις και υπέφερε μέχρι την τελευταία του πνοή. Απ’ ό,τι φαίνεται, καθόλου σπάνια το πλήθος αναλάμβανε την αυτοδικία και λιθοβολούσε, μαστίγωνε ή χτυπούσε με ρόπαλα τον ακινητοποιημένο κακούργο, ενώ υπήρχε πρόβλεψη και για τη χαριστική βολή σε περίπτωση που ο θάνατος καθυστερούσε. Στο κείμενό του ο Κεραμόπουλλος περιγράφει το πώς ένας από τους 17 αποτυμπανισμένους είχε γίνει τόσο πολύ έρμαιο της οργής του όχλου ώστε κατέληξε διαμελισμένος μέσα στον ομαδικό λάκκο της ταφής – με μανία ξέσκισαν το σώμα μαζί με τη σανίδα στην οποία ήταν καρφωμένος. Σε άψογη καθαρεύουσα, η αυθεντική περιγραφή έχει ως εξής: «Οι 17 κακούργοι ετάφησαν άνευ κτερισμάτων, ου μόνον άφιλοι και άκλαυτοι, αλλά βεβαίως και μισούμενοι και υβριζόμενοι και λοιδορούμενοι. Εις εξ αυτών συνεκέντρωσεν εφ’ εαυτόν την οργήν και την μανίαν του πλήθους πιθανώς εις βαθμόν τηλικούτον, ώστε και το σώμα αυτού και το τύμπανον, εφ’ ου ήτο προσδεδεμένος, τυπτόμενα και διασυρόμενα εσχίσθησαν εις δύο».

Εύλογα, ο Αντώνιος Κεραμόπουλλος αναρωτιέται -ακριβώς όπως και οι σημερινοί αρχαιολόγοι- ποιο ήταν το αδίκημα που είχαν διαπράξει οι 17 του Φαλήρου και τιμωρήθηκαν με τόση αγριότητα από τους Αθηναίους. Και απαντά ο ίδιος προτείνοντας την εξής θεωρία: «Είνε μάλλον λησταί, πειραταί». Αντιθέτως, η κυρία Χρυσουλάκη και οι συνεργάτες της τείνουν προς το πολιτικό έγκλημα για τους δικούς τους αποτυμπανισμένους. Οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι η νεκρική κουστωδία των 80 σκελετών που βρήκαν στη μέλλουσα Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ ενδέχεται να σχετίζεται με το Κυλώνειο Αγος.

Το Κυλώνειο Αγος

Οπως σημειώνει η κυρία Χρυσουλάκη, «στο νότιο τμήμα του σκάμματος, και μάλιστα στην ανώτερη στρώση της νεκρόπολης, δηλαδή σε βάθος μόλις 2,5 μέτρων από την επιφάνεια, ανακαλύφθηκε πολυάνδριο, ομαδική ταφή 80 δεσμωτών, οι οποίοι είναι τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλον, αρκετοί δε από αυτούς φέρουν χειροπέδες. Το σημαντικό στοιχείο του ευρήματος είναι ότι μπορεί να χρονολογηθεί με ασφάλεια εξαιτίας δύο τριφυλλόστομων οινοχόων που βρέθηκαν, τοποθετώντας το στο τρίτο τέταρτο του 7ου αιώνα (650-625 π.Χ.), γεγονός που ενδέχεται να το συνδέει με το Κυλώνειον Αγος».

Ο Κύλων ήταν νεαρός αριστοκράτης ο οποίος, αφού θριάμβευσε στους Ολυμπιακούς Αγώνες, θέλησε να εξαργυρώσει τη δόξα του καταλαμβάνοντας την Ακρόπολη των Αθηνών. Σε μια πράξη υπέρτατης αλαζονείας, θέλησε να αυτοανακηρυχθεί τύραννος. Αυτό συνέβη κάπου ανάμεσα στο τέλος του 7ου και την αρχή του 6ου αιώνα π.Χ. , η κατάληξη του γεγονότος όμως στοίχειωσε τους Αθηναίους σχεδόν για πάντα από τότε. Η απόπειρα υφαρπαγής της εξουσίας από τον Κύλωνα και τους οπαδούς του πνίγηκε στο αίμα το 626 ή το 623 π.Χ., καθώς οι συνωμότες πολιορκήθηκαν και σφαγιάστηκαν από τον λαό της Αθήνας, τον περίφημο δήμο, ο οποίος παρακινήθηκε από τον άρχοντα Μεγακλή. Ωστόσο, η άγρια μαζική εκτέλεση των στασιαστών (πλην του ίδιου του Κύλωνα και του αδελφού του που είχαν καταφέρει να διαφύγουν) είχε γίνει με δόλο και εξαπάτηση, καθώς δολοφονήθηκαν ενώ οι ίδιοι είχαν λάβει διαβεβαιώσεις ότι θα αντιμετωπιστούν ως ικέτες και άρα θα απολάμβαναν την ασυλία ως προστατευόμενοι των θεών μέχρι τη δίκη τους. Το αμάρτημα που διέπραξαν οι φονιάδες ήταν ασύλληπτο, καθώς επέδειξαν θρασεία ασέβεια προς τους θεούς, κάτι που επέσυρε τη δίκαιη οργή τους εις βάρος της πόλης. Σε αυτό το άγος, δηλαδή το μίασμα, την ασυγχώρητη αμαρτία και ιεροσυλία, αποδόθηκαν τα δεινά που ενέσκηψαν αμέσως στην πόλη της Αθήνας, με μια επιδημία που αποδεκάτισε τον πληθυσμό της.

Τα ιστορικά στοιχεία είναι ελάχιστα και συγκεχυμένα γύρω από αυτό καθαυτό το Κυλώνειο Αγος, το πώς δηλαδή χάθηκαν σε λουτρό αίματος από το μαχαίρι συμπολιτών τους άνδρες Αθηναίοι – και δη δεμένοι με ταινίες από τον ναό της Πολιάδος Αθηνάς, εάν ήταν ο Αλκμεωνίδης Μεγακλής που διέταξε τη σφαγή κ.ο.κ. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το συγκεκριμένο τραγικό περιστατικό ήταν σημείο της βαθιάς κρίσης στην οποία περιήλθε η αρχαϊκή Αθήνα. Από οικονομική και κοινωνική άποψη είχε έρθει η ώρα των μεγάλων αλλαγών: η υπό διαμόρφωση αθηναϊκή δημοκρατία έπρεπε να αυτοθεσπιστεί αλλά και να αυτοπροστατευτεί με στέρεη νομοθεσία, οι κοινωνικές τάξεις να επαναπροσδιορίσουν τον συσχετισμό και την πρόσβαση στην εξουσία. Οι νόμοι του Δράκοντα και κατόπιν του Σόλωνα ήταν τα μεθεόρτια του Κυλώνειου Αγους, στα οποία όμως θεμελιώθηκε το θαύμα της κλασικής Αθήνας.

Η Νεκρόπολη του Φαλήρου που βρέθηκε στον χώρο του Κέντρου Πολιτισμού του Ιδρύματος Νιάρχου καλύπτει μια περίοδο που εκτείνεται σε περίπου τρεις αιώνες – από τον 8ο π.Χ. έως την αυγή του 5ου π.Χ.Δείτε την επόμενη ή προηγούμενη σελίδα πατώντας τα νούμερα